Ook de afgelopen week viel er geen druppel neerslag in de stroomgebieden en vooral de waterstand van de Rijn zakt steeds verder weg. Het einde van de daling lijkt nu echter wel in zicht, want vanaf donderdag wordt er neerslag verwacht. Maar of dit de lang verwachte weeromslag is, is nog maar de vraag. Ondertussen wordt de waterdiepte in de Rijn, Waal en IJssel steeds kleiner, maar die is in het verleden wel vaker zo gering geweest. In dit bericht daarom aandacht voor hoe de waterstand en afvoer van de Rijn van 2018 zich verhouden tot eerdere droge jaren. En ook alvast een vooruitblik op de zoutindringing die het Benedenrivierengebied de komende week zeer waarschijnlijk te wachten staat.

Nog één vrijwel droge week voor de boeg, daarna waarschijnlijk natter

De langdurige droogte hield de afgelopen week onverminderd aan en ook de komende week is er nog niet veel neerslag in het verschiet. Maandag passeert wel een regengebiedje, maar dat brengt zo weinig regen dat het water ervan de beken en rivieren niet zal bereiken. Woensdag volgt dan een volgende regenzone en vrijdag nogmaals, maar ook die lijken nog erg bescheiden te blijven en nauwelijks invloed te hebben op de afvoer.

Pas vanaf het volgend weekend ziet het er naar uit dat er wat beweging komt in de weerkaarten. Het Europese weermodel voorspelt voor de periode van volgende week zaterdag t/m maandag zelfs tot 10 cm regen in Oost Frankrijk en Zuid Duitsland. Als dat uitkomt kunnen de rivieren weer eens gaan stijgen. Het Amerikaanse model is echter veel bescheidener en het blijft dus nog afwachten wat er van komt.

Maar het ziet er wel naar uit dat er dan weer eens wat meer neerslag gaat vallen en na volgend weekend verwacht ik daarom dat de rivieren voor het eerst sinds lange tijd weer wat kunnen gaan stijgen. Of dit een langdurige weersomslag gaat worden blijft echter de vraag. Ook in augustus en sepmtember waren er al nattere perioden, maar toch wisten hoge drukgebieden en daarme de droogte toch telkens weer terug te keren. 

Rijnafvoer daalde 100 m³/s in een week, maar blijft boven het historisch minimum; waterstand wel nog nooit zo laag

De afvoer bij Lobith daalde de hele week tot 745 m³/s op dit moment en sinds een week geleden is de afvoer 100 m³/s lager. 2018 komt daarmee steeds dichter in de buurt van de jaren met de meest extreme lage afvoeren. In de grafiek hieronder is in rood het afvoerverloop van 2018 afgebeeld, in vergelijking met de andere jaren die ook een zeer lage afvoer hadden. Inmiddels is dit jaar onder 1964 en 2003 uitgekomen, die beide rond deze tijd van het jaar gingen stijgen en nu zijn alleen 1947, 1949 en 1959 nog over, die nog lager eindigden.

Omdat er de komende week nog maar weinig regen zal vallen, zal de daling van 2018 zich nog zeker een week voort zetten. Met een rode stippellijn heb ik de verwachting aangegeven. Pas rond 29 oktober verwacht ik dat het eerste water, van de nattere periode die ons te wachten staan, Lobith zal bereiken. Ik verwacht tegen die tijd een laagste afvoer van 700 m³/s of net iets daaronder.

In de grafiek is te zien dat 2018 de laatste tijd sneller daalde dan de andere jaren en als deze daalsnelheid zich voort zou zetten, dan zou zelfs het diepterecord binnen bereik kunnen komen. Omdat de daling in de Bovenrijn en de grotere zijrivieren van de Rijn nu echter vrijwel gestopt is, verwacht ik dat ook de daling bij Lobith de komende week minder snel zal gaan. In plaats van 100 m³/s zoals de afgelopen week ga ik er vanuit dat er de komende week nog ca 50 m³/s vanaf zal gaan.  

laagste afvoeren.jpg

De jaren met de laagste Rijnafvoeren

Met de dalende afvoer zakte de afgelopen week ook de waterstand bij Lobith steeds verder weg. Inmiddels bevindt de stand zich op een niveau van 6,55 m +NAP; dit is al 35 cm onder het vorige recordjaar (2003). De komende week verwacht ik dat de waterstand nog ca 10 tot 15 cm verder zal zakken, voordat na het volgend weekend zeer waarschijnlijk de lang naar uitgekeken stijging in zal zetten.

laagste standen.jpg

Waterstanden van de jaren met de laagste afvoeren

Lage waterstanden laten goed zien hoe ver de rivierbodem in een eeuw is gezakt.

Terwijl de afvoer nog niet de laagste waarde ooit heeft bereikt, heeft de waterstand dat dus al wel ruimschoots. Zoals ik al vaker heb beschreven wordt deze bijzondere situatie veroorzaakt door de daling van de rivierbodem. Sinds de rivier in 1870 is vastgelegd met kribben slijt de bodem gestaag uit, met ca 1,5 tot 2 cm per jaar, en past er daarom bij een zelfde waterhoogte steeds meer water in het rivierbed.

In de grafiek hieronder heb ik (voor dezelfde 7 jaren als hierboven) de waterstanden uitgezet. Het beeld is anders: 2018 bevindt zich nu ver onder de andere jaren en hoe langer een jaar geleden is, des te groter is het verschil. Van de 4 jaren (21, 47, 49 en 59) waar 2018 in de afvoergrafiek samen mee oploopt, valt op dat 47, 49 en 59 nog wel dicht in elkaars buurt liggen, maar die lagen in de tijd ook niet zover uit elkaar. 1921, 25 jaar eerder en dus met een minder ver gedaalde bodem, ligt er in de waterstandengrafiek wel duidelijk boven.

Als we inzoomen op de periode rond eind oktober dan zien we in de afvoergrafiek dat 1921, 1959 en 2018 dicht bij elkaar in de buurt liggen, alle rond de 700 m³/s. De waterstand van 2018 is echter helemaal niet hetzelfde en in 2018 is ze 1,25 m lager dan in 1959 en zelfs 1,70 m lager dan in 1921. Over iets minder dan 100 jaar is de rivierbodem dus met gemiddeld 1,7 cm per jaar gedaald. 

Deze daling is ook de reden dat allerlei havens en sluizen die grenzen aan de rivier nu niet meer bereikbaar zijn voor de scheepvaart. Deze constructies zakken namelijk niet met de rivierbodem mee en als ze bijvoorbeeld 50 of 75 jaar geleden zijn aangelegd, dan is de waterstand ter plaatse bij dezelfde afvoer al 1 tot 1,5 m lager dan in de tijd dat ze werden gebouwd. Dit probleem speelt vooral in de bovenstroomse trajecten van de Waal en de IJssel. Stroomafwaarts van Zaltbommel en Deventer is er geen bodemdaling, of zelfs een kleine stijging.

Duur van de lage afvoeren loopt op

In de afgelopen winter was de Rijnafvoer nog relatief hoog en in het voorjaar ongeveer gemiddeld. Pas vanaf juli kwam de afvoer in het lage bereik van 1000 tot 800 m³/s. Het totaal aantal dagen met een lage tot zeer lage afvoer is daarom nog niet zo heel erg hoog. In de figuur hieronder heb ik per jaar het aantal dagen aangegeven dat de afvoer respectievelijk onder de 1000, 900, 800 en 700 m³/s is gezakt.

2018 heeft nu bijna 80 dagen met een afvoer onder de 1000 (en daar komen er nog wel een aantal bij), maar er zijn nog aardig wat jaren met veel meer dagen. Zo ook met het aantal dagen onder de 900 (nu 35) en 800 (nu 4). Vooral 1921 valt op met een zeer groot aantal dagen met lage afvoeren. Daarna waren er vooral tussen 1946 en 1976 opvallend veel jaren met langdurige lage afvoeren. Sinds 1976 zijn er relatief weinig jaren met veel lage afvoeren, alleen 2003 springht er nog een beetje uit. 2018 is pas weer het eerste jaar in het nieuwe klimaat dat een hoog aantal dagen met een lage afvoer kent. De kans is groot dat het aantal nog wel tot 100 op zal lopen.

Totaal lage afvoeren.jpg

Aantal dagen met lage tot zeer lage afvoeren per jaar

Als we de afvoer van 900 m3/s nog wat nader bekijken, dan zien we dat dit jaar nu 35 dagen met een afvoer onder die waarde telt. Dit is de 11e plaats sinds 1900. Alle jaren die hoger staan zijn van lang geleden en ook hier is 1921 de koploper. De jaren vanaf het jaar 2000 heb ik geel gemarkeerd; hier zien we 2003 en 2011 als meest recente jaren met een wat langere periode van lage afvoeren. 

dgn < 900 m3s.jpg

Ranglijst van jaren met aantal dagen < 900 m3/s

Lage afvoer is nu vooral lastig voor de scheepvaart en zorgt voor verzilting van de zeegaten

De lage waterstanden betekenen dat de waterdiepte in de rivieren die vrij afstromen (Waal en IJssel) nu ook erg klein is. RWS geeft dagelijks de minst gepeilde diepte af. Dit is de kleinste waterdiepte die ergens in het riviertraject wordt gemeten en houdt tevens in dat schepen niet dieper beladen mogen worden. Op dit moment is de minst gepeilde diepte in de Waal 1,70 m, terwijl vol beladen schepen een diepgang nodig hebben van 3,5 tot 4,5 meter. Heel veel schepen varen nu dus op minder dan de helft van het laadvermogen. Verder stroomopwaarts in Duitsland is de minst gepeilde diepte lokaal zelfs nog kleiner.

Gelukkig is de watervraag vanuit de landbouw nu erg klein, dus hoeft daarvoor weinig water aan de rivier onttrokken te worden. Wel zijn er problemen met het opdringende zout in de zeegaten. Zo komt dagelijks het zoute zeewater via de Nieuwe waterweg het Benedenrivierengebied in. De afgelopen week was het rustig weer met een oosten windje en ook nog eens doodtij, dus kon het rivierwater het zoute zeewater nog wel enige tegendruk geven. Deze week draait de wind echter naar het (noord)westen, neemt in kracht toe en wordt het ook nog eens springtij. En neemt ook de rivierafvoer nog wat verder af. De kans is groot dat het zeewater medio deze week extra ver naar binnen dringt en mogelijk ook het Haringvliet en Hollands Diep verzilt.

Een ander punt waar het zout steeds verder opdringt, is het Noordzeekanaal. Via de zeesluis van IJmuiden stroomt bij het schutten van de schepen die naar Amsterdam willen varen altijd zout water naar binnen en via de bodem van het kanaal stroomt dat dan steeds verder naar het oosten. Zodra dit zout Diemen bereikt komt het in de gevarenzone omdat iets verder stroomopwaarts langs de Amsterdam Rijnkanaal innamepunten liggen van zoet water. Om het zout terug te dringen kan in de zomer bij Amsterdam zoet water vanuit het Markermeer in het kanaal worden ingelaten. Dat is nu echter niet meer mogelijk omdat het Markermeer al op winterpeil staat en het peil daar nu zelfs lager is dan het Noordzeekanaal. 

De optie die dan overblijft, is om extra water in het te laten vanuit de Lek bij Wijk bij Duurstede. Dit water is dan weer afkomstig uit de Waal, die via de zuidtak van het Amsterdam Rijnkanaal in open verbinding staat met de Lek. De afgelopen week heeft RWS bij Wijk bij Duurstede gedurende de nacht 30 tot 40 m³/s extra water ingelaten om het zout bij Diemen terug te dringen. Dit gebeurt vooral in de nacht omdat de scheepvaart er op het Amsterdam Rijnkanaal er dan het minste last van heeft. Het extra water voor het tegengaan van de verzilting vanuit IJmuiden moet nu dus helemaal vanuit de Waal, ruim 100 km verderop, worden aangevoerd.  

Waterstand Tiel.jpg

Waterstandschommelingen in de Waal (boven) agv inname van water bij Wijk bij Duurstede om verzilting tegen te gaan vanuit IJmuiden

Bij Tiel langs de Waal is aan de waterstand merkbaar dat soms een deel van de afvoer via het Amsterdam Rijnkanaal wordt afgevoerd. Zodra de inname bij Wijk bij Duurstede begint, zakt het Waalpeil bij Tiel 5 tot 7 centimeter en als de inname weer stopt, veert het peil, zei het langzamer, weer terug. In de grafiek hierboven heb ik de waterhoogte bij Tiel (boven) en de inname bij Wijk bij Duurstede (onder) weergegeven. Ik heb 3 hulplijntjes aangegeven, zodat goed te zien is hoe de schommelingen in de Waal te herleiden zijn aan de inname. Iedere 10 m³/s die bij Wijk bij Duurstede wordt ingenomen vertaalt zich in een ca 1,5 cm lager peil bij Tiel. Nog iets minder vaardiepte voor de scheepvaart op dit traject dus.

Maas blijft nog minstens één week zeer laag

Excuses voor de mensen in het stroomgebied van de Maas, maar er is de laatste tijd veel minder te melden over de Maas, behalve dat de afvoer er zeer laag is en ook deze week nog zeer laag zal blijven. Bij Eijsden stroomt nog maar 20 tot 25 m3/s Nederland binnen en nadat de verplichte hoeveelheid van 11 m3/s via de Zuid Willemsvaart is afgevoerd blijft er nog maar erg weinig over voor het Julianakanaal (ca 10 m³/s) en al helemaal voor de Grensmaas (minder dan 5 m³/s). 

In deze situatie komt de komende week nog geen verandering. Maandag valt er een klein beetje regen in de Ardennen en donderdag nogmaals, maar pas vanaf zaterdag zou er wat meer kunnen en heel misschien dat dan in het begin van de week daarna de Maasafvoer weer eens iets kan stijgen.

Op de Grensmaas na is een lage Maasafvoer echter geen heel groot probleem. De Maas is in haar hele traject gestuwd, of er liggen kanalen langs die gestuwd zijn, en daardoor is de waterdiepte voor de scheepvaart altijd voldoende. Ook ontvangt de Maas altijd nog ca 10 m³/s vanuit de Roer. In het Duitse deel van de Roer liggen grote stuwmeren, die zoveel water bevatten dat ze zelfs na deze zeer droge zomer nog steeds extra water kunnen leveren aan de Maas.